La Guerre?

Na de aanslagen op 9/11 in New York riep George Bush de War on Terror uit. "Our war on terror begins with Al Qaeda, but it does not end there. It will not end until every terrorist group of global reach has been found, stopped and defeated." (1) Het resultaat was indrukwekkend. Oorlogen in Afghanistan en Irak, een paar honderd duizend doden, een ontwricht Pakistan en Midden Oosten, een aantal failed states en een burgeroorlog in Syrië. En verder de opkomst van IS, een onbeheersbaar vluchtelingenprobleem, een enorm begrotingstekort en een aangetaste strategische positie van de VS in de wereld (2). Dat leek president Hollande wel wat, want hij gebruikte ongeveer dezelfde bewoordingen als Bush om een nieuwe oorlog tegen de terroristen aan te kondigen, maar nu onder Franse leiding. Le jour de gloire est arrivé. Hollande heeft het wel wat makkelijker dan zijn Amerikaanse voorganger: de meeste staten die in aanmerking komen zijn al ontwricht, en de Franse positie in de wereld stelde al niet zoveel voor. Ook onze eigen Mark Rutte sloot zich bij deze oorlogsretoriek aan, hoewel Den Haag nog niet vanuit de Schilderswijk of Slotervaart was aangevallen. Dat alles roept een aantal vragen op.

Wat bezielt onze leiders toch om terrorismebestrijding onmiddellijk in termen van oorlog te definiëren? En er is een opmerkelijk punt waar iedereen omheen draait: alle aanslagplegers zijn zelfverklaarde fundamentalistische moslims. Is er werkelijk niets aan de hand met de islam, zoals onze leiders ons willen doen geloven? En is onze seculiere samenleving weerbaar genoeg om het hoofd te bieden aan deze aanslagen op ons gemoed?

Vooropgesteld: de aanslagen op weerloze burgers in Parijs, en op al die andere plaatsen zijn weerzinwekkend, en moeten voorkomen en bestreden worden. Maar dat bombardementen op een ver land daartoe bijdragen, daarvan is tot nu toe niets gebleken. Het is duidelijk niet zo dat “every terrorist group has been found, stopped and defeated” – verre van dat. Te meer omdat vaak blijkt dat de daders meestal uit de eigen directe omgeving komen – de Franse banlieus, of het Brusselse Molenbeek. Plaatsen die zich niet zo goed lenen voor een bombardement.

Evenals Bush voelde Hollande zich geroepen tot Stoere Mannentaal. Het moet een grote onzekerheid maskeren ten aanzien van het oplossen van het echte probleem. Aan effectieve terrorismebestrijding ontbreekt het, en dat weten beide heren maar al te goed. Uit recente berichten blijkt dat de verschillende aanslagplegers in beeld waren bij de Diensten, maar dat men ze heeft laten lopen. In de VS kun je nog steeds zo met een geweer een school of een buurthuis binnen lopen en een groot aantal slachtoffers maken, zoals regelmatig blijkt. En in Frankrijk en België zijn er omvangrijke woongebieden die voor de politie no-go area zijn. Een gefragmenteerde samenleving draagt daar bij aan een vergrote onveiligheid, aan angst bij de bevolking en aan het elkaar niet begrijpen. Het creëert bovendien plaatsen waar in alle rust gewapende aanslagen kunnen worden voorbereid. En er lopen in deze areas voldoende jonge mensen rond, die zich uit gebrek aan perspectief, zucht naar avontuur of misplaatste godsdienstpropaganda laten rekruteren door organisaties met een terroristisch doel. Of die zelf naar een wapen grijpen en er als lone wolf op los schieten. Zonder dat de omgeving ze tijdig corrigeert, de politie ze in de gaten krijgt, en er iemand ingrijpt. De wereld is gevaarlijker geworden en het lijkt me duidelijk dat een sterkere beveiliging van onze open samenlevingen nodig is – of we dat leuk vinden of niet.

Is er in het Midden Oosten dan helemaal niets aan de hand met effect op onze Europese veiligheid? Dat zou te gemakkelijk zijn. Al sinds de val van het Ottomaanse Rijk in 1918 is het Midden Oosten een oorlogsgebied, waar tegenstellingen tussen alle bevolkingsgroepen voortdurend tot gewelddadige confrontaties leiden, vaak met een terroristische component (3). Waar fundamentalistische ideologieën steeds weer brandstof zijn voor het volgende conflict. En waar de staten in de meeste gevallen zelf een gewelddadige rol spelen, en zich als het zo uitkomt van terroristische methoden bedienen – zowel tegen hun eigen als tegen andermans burgers. Staten die overigens vrijwel allemaal door de westerse mogendheden in het leven zijn geroepen, zonder acht te slaan op de onderliggende spanningen tussen bevolkingsgroepen en religies. En omdat de regio de voornaamste leverancier is van olie is een blijvende bemoeienis van het westen met deze instabiele omgeving een gegeven. Het zou helpen als we de afhankelijkheid van olie uit deze regio drastisch verminderen – zelfs als dat ten koste gaat van onze eigen welvaart.

Er is bovendien een belangrijke factor die door alle westerse regeringsleiders begrijpelijkerwijs met zorg wordt omzeild. “We zijn niet in oorlog met de islam” zei Mark Rutte vorige week. “Its teachings are good and peaceful” zei George Bush na 9/11. En ook Obama zegt regelmatig in zijn speeches dat de islam het probleem niet is. Hollande zei er wijselijk niets over – en nam het woord islam niet in de mond. De Staat bemoeit zich in Frankrijk niet met de godsdienst, en dat is wellicht de verstandigste opstelling. Want deze sussende uitspraken over de islam verhullen een zorgwekkende ontwikkeling die langdurig gaande is.

Al decennia waait een fundamentalistische wind door de islamitische wereld. Van Maleisië tot Marokko duiken steeds meer onderdelen van de Sharia op in de wetgeving, en zet men zich af tegen liberale moslims en tegen ongelovigen. Seculiere staten als Turkije, Indonesië, Tunesië en tot voor kort Egypte komen onder zware invloed van moslimpartijen, die er niet de meest verlichte opvattingen op na houden. Fundamentalistisch onderwijs, gefinancierd met Saoedisch oliegeld, en het gebrek aan economisch perspectief en de hoge werkloosheid in veel van deze landen zijn daarvoor belangrijke verklarende factoren. Het is deze fundamentalistische tendens die binnen de islam groepen als Al Qaeda en ISIS heeft gebaard, die bovendien met hetzelfde oliegeld worden gefinancierd (4). Als we deze ontwikkeling blijven negeren – dan kun je bommen gooien wat je wilt, maar de situatie zal alleen maar verergeren. Het is natuurlijk een gotspe dat de Saoedische koning fier op de eerste rij staat op de groepsfoto van de G20, tijdens een top die voornamelijk aan het terrorisme en de crisis in het Midden Oosten was gewijd. Het was wellicht beter geweest deze man ter plekke te arresteren, maar sancties tegen zijn land lijken me op zijn minst op zijn plaats.

Onze Europese samenlevingen zijn geseculariseerd, en geëmancipeerd ten opzichte van het christelijke en katholieke verleden. Kerk en staat zijn gescheiden, en onze normen en waarden zijn het christendom duidelijk voorbij: gelijke rechten voor vrouwen en seksuele minderheden, acceptatie en regels voor abortus en euthanasie, vrijheid van godsdienst – het zijn allemaal zaken die de emanciperende samenleving heeft veroverd op het christendom. De godsdienst is grotendeels teruggedrongen uit het publieke domein, en ondergeschikt gemaakt aan de normen en wetten van de samenleving. Dat is een ontwikkeling die haaks staat op de bovengeschetste ontwikkelingen in de islamitische wereld, waar de islam zich juist emancipeert ten opzichte van de seculiere staat, en in toenemende mate de wetten in de samenleving dicteert. Wij Europeanen zijn die dominante rol van een godsdienst in de samenleving al zo ver ontgroeid, dat we ons niet meer kunnen voorstellen wat zo’n emanciperende godsdienst zou betekenen. En dat het niet gewoon zomaar een godsdienst erbij is. We zullen ons publieke domein bewust moeten beschermen tegen dit soort invloeden, en grenzen stellen aan wat een godsdienst wel en niet mag in de samenleving. En we zullen veel sterker moeten formuleren wat onze samenleving de moeite waard maakt, en waar we geen compromissen over sluiten.

Terrorismebestrijding is geen oorlog, maar politiewerk – en bommen op het midden oosten dragen niet bij aan de oplossing van het probleem. Maar het kan wel een sterkere bemoeienis betekenen van de politie en inlichtingendiensten met ons dagelijks leven, en dus een beperking van de vrijheden die we gewend zijn. Het midden oosten is al decennia lang een oorlogsgebied, en zal dat voorlopig wel zo blijven. Het ingrijpen van westerse landen heeft de problemen daar eerder verergerd dan verminderd. We kunnen beter zorgen dat ons geld daar niet meer heengaat, door geen olie meer te kopen en sancties te treffen tegen regimes die terrorisme steunen. De stoere mannentaal van onze leiders is dus misplaatst, en verhult bovendien dat het werkelijke probleem veel dichter bij huis zit. Maar de in dezelfde zin uitgesproken mantra dat de islam het probleem niet is lijkt ook onterecht. We zullen ervan doordrongen moeten zijn, dat de opkomst van deze emanciperende godsdienst onze westerse samenlevingen wel degelijk onder druk zet als we niet uitkijken. We zullen de antistoffen moeten ontwikkelen tegen dit gevaar – en dat betekent dat we de waarden van onze samenleving moeten versterken en het fundamentalisme geen kans moeten geven. Dat betekent ook dat we immigranten perspectief bieden, zodat de lokroep van de verleiders geen kans krijgt. We zullen pal moeten staan voor de rechtsstaat en de normen en waarden die we daarin hebben ontwikkeld. Waarden die ironisch genoeg vorm kregen in de periode van de Franse Revolutie. Le jour de gloire….

Naschrift: De bemoeienis van Rusland met dit geheel roept een aantal nieuwe en boeiende vragen op. Daarover een volgende keer.

(1) George Bush toespraak tot het Amerikaanse Congres op 20 september 2001.

(2) Het boek “The 9/11 Wars” van Jason Burke (2011) geeft een fascinerende beschrijving van het wereldwijde verloop van deze periode.

(3) Robert Fisk geeft in zijn boek “De grote beschavingsoorlog” (Nederlandse vertaling uit 2005) een goede beschrijving van de toestand in deze regio, een beschrijving die weinig illusies heel laat.
(4) The Guardian, 5 december 2010, “WikiLeaks cables portray Saudi Arabia as a cash machine for terrorists”